કાલીય (ડ્રેકો)
કાલીય તારામંડળ, ભારતીય સંસ્કૃતિની માન્યતા પ્રમાણે, જ્યારે આ તારામંડળનાં તારાઓને કાલ્પનિક રીતે જોડવામાં આવે ,ત્યારે તેનો આકાર અજગર જેવા આકારને મળતો આવે છે.
કઇ બાજુ દેખાશે…સપ્તઋષિ તારામંડળ કાલીય તારામંડળનાં પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલું છે. જો તમે કાલીય તારામંડળનાં પૂર્વ
તરફ નજર કરશો તો તમને વ્રૂષપર્વા અને હંસ નામનાં બીજાં તારામંડળ જોવા મળશે. કાલીય તારામંડળની ઉત્તર બાજુ ધ્રુવમત્સ્ય તથા દક્ષિણ બાજુએ તમને વીણા, શૌરી અને ભૂતેષ તારામંડળ જોવા મળશે.
કાલીય તારામંડળ એ ઉત્તર ધ્રુવની નજીકમાં આવેલું છે, આ કારણે તે સમગ્ર રીતે ઉત્તર ગોળાર્ધનો ભાગ છે.
ક્યારે અને શું દેખાશે…તે આકાશનો ૧૦૮૩ ચોરસ ડિગ્રી જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેથી તે વિસ્તારની દ્રષ્ટિએ ૮ માં નંબરનું
તારામંડળ છે.
ભારતમાં આપણે આ અજગર જેવો આકાર ધરાવતાં કાલીય તારામંડળને નવેમ્બર થી માર્ચ મહિના સુધી જોઇ શકીએ છીએ.
તમે નરી આંખે, સ્વચ્છ દેખાતા આકાશમાં આ તારામંડળનાં ૨૨૪ તારાઓ જોઇ શકો છો. કારણ કે, તે તારાઓની તેજસ્વીતા, નરી આંખે જોઇ શકાતા તારાઓની તેજસ્વીતા કરતા એટલેકે ૬.૫ દેખીતા તેજાંક કરતા વધુ છે. આ તારામંડળનો સૌથી તેજસ્વી તારો એલ્ટેનિન છે
તારામંડળ એ એકલાં, જોડકાં (દેખીતા અને ખરેખર) સમૂહ અને રુપવિકારી તારાઓથી બનેલું છે. આ ૨૨૪ તારાઓમાંથી ૨૦ સૌથી તેજસ્વી તારાઓની યાદી , તેમનાં પ્રકાર પ્રમાણે નીચે મુજબ છેઃ
| જોડકા તારાઓ | રૂપવિકારી (વેરીએબલ) | જોડકા અને રૂપવિકારી તારાઓ | એક તારો (સિંગલ સ્ટાર) |
| એલ્ટેનિન | થુબન | એથેબાયન | અલ્ડીબાહ |
| રસ્તાબાન | ગિયાસર | એડેસીક | ૩ |
| ગ્રુમીંયમ | ૨ | ૪ | – |
| અલ્ટાઇસ | – | – | – |
| ૨ | – | – | – |
| ૬ | ૪ | ૬ | ૪ |
પૌરાણિક કથા…
હિંદુ માન્યતા અનુસાર, આ તારામંડળ માટે કોઇ જાણિતી કથા નથી.
દૂરઅવકાશી રચના…
Abell 2218 || Cluster of Galaxies
Cat Eye Nebula or NGC 6543 || Planetary Nebula
Draco Dwarf Galaxy || Spheroidal Galaxy
આપણે જેટલાં પણ તારાઓ જોઇએ છીએ, તે બધાં આપણી આકાશગંગા તારાવિશ્વનાં જ છે. તેજસ્વી તારાઓને નરી આંખે જોઇ શકાય છે અને ઝાંખા તારાઓને ટેલિસ્કોપ દ્વારા જોઇ શકાય છે. આકાશનો આ પડદો જે આપણે દ્વિ- પરિમાણમાં જોઇએ છીએ, તે વાસ્તવમાં ત્રી- પરિમાણ ધરાવતાં બ્રહ્માંડની વાત છે.
દરેક તારામંડળ માં ખૂબ બધી ઝાંખી અવકાશી રચનાઓ જોવા મળે છે. તેમને અંતર અને પ્રકાર પ્રમાણે અલગ અલગ રીતે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. આપણી આકાશગંગાની તક્તીમાં જુદાં જુદાં પ્રકારની નિહારીકાઓ જેમકે ઉત્સર્જન નિહારીકા, પરાવર્તન નિહારીકા, અંધારી કે શ્યામ નિહારીકા, તારાઓને જન્મ આપતી કે ગ્રહીય નિહારીકા, સુપરનોવા અવશેષ તથા ખુલ્લાં તારકગુચ્છ આવેલાં છે. આ ઉપરાંત બંધ તારકગુચ્છ પણ આવેલાં છે કે જે આપણા તારાવિશ્વનાં પ્રભામંડળમાં જોવાં મળે છે. અમુક દૂરનાં પદાર્થો જેવાંકે બીજાં તારાવિશ્વો પણ ટેલિસ્કોપ દ્વારા જોઇ શકાય છે. આવી રચનાઓને “દૂર અવકાશી રચનાઓ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
આ તારા મંડળમાં ૩૪૯ જુદા જુદા પ્રકારની આવી દૂર અવકાશી રચનાઓ આવેલ છે. આ તારામંડળનાં ૨૦ સૌથી તેજસ્વી એવાં દૂર અવકાશી પદાર્થોની યાદી નીચે મુજબ છેઃ
NGC 6340 || Spiral Galaxy
NGC 4236 || Spiral Galaxy
NGC 4319 || Barred Spiral Galaxy
| તારાવિશ્વ | ખુલ્લું તારકગુચ્છ | બંધ તારકગુચ્છ | નિહારિકા | સુપરનોવા અવશેષ | ||
| નરીઆંખે દેખાતા | – | – | – | – | – | |
| ટેલિસ્કોપ દ્વારા દેખાતા | સ્પિન્ડલ તારાવિશ્વ | – | – | કેટ આઇ નિહારિકા | – | |
| ૧૮ | – | – | – | – | ||
| ૧૯ | – | – | ૧ | – |
NGC 5879 || Spiral Galaxy
NGC 5949 || Dwarf Spiral Galaxy
NGC 6503 || Dwarf Galaxy